Σαρακατσάνικη λαλιά
Οι Σαρακατσαναίοι είναι ένα πανάρχαιο ελληνικό φύλο. Νομάδες κτηνοτρόφοι, ζούσαν στα βουνά το καλοκαίρι και το χειμώνα στα χειμαδιά διασκορπισμένοι σ’ ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα.
Κοιτίδα τους ήταν η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου και η Ρούμελη με επίκεντρο τα Άγραφα, χώρος που λόγω της γεωφυσικής του κατάστασης ήταν απάτητος, δεν ήταν γραμμένος πουθενά και γι’ αυτό κατοικούνταν από αυτόνομους και ελεύθερους ανθρώπους. Ο διασκορπισμός τους από την αρχική κοιτίδα τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα, στα χρόνια του Αλή Πασά.
Σύμφωνα με την επικρατέστερη από αυτές, το όνομα Σαρακατσάνος έχει τουρκική προέλευση και είναι σύνθετη λέξη αποτελούμενη από το kara (καρά) που σημαίνει «μαύρος, μαυροντυμένος» και το kacan (κατσάν) που σημαίνει «φυγάς, ανυπότακτος». Έτσι από το Karakacan (Καρακατσάν) προήλθε με παραφθορά η λέξη Σαρακατσάνος. Ο λόγος για την ονομασία αυτή είναι ότι οι Σαρακατσάνοι μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης φορούσαν μαύρη ενδυμασία ως ένδειξη πένθους, ενώ έσφαζαν τα λευκά πρόβατα και κρατούσαν μόνο τα μαύρα.
Επίσης κατέφυγαν ως κλέφτες στα βουνά ώστε να μην υποταχθούν στον κατακτητή και να τον πολεμούν από εκεί. Έτσι οι Τούρκοι τους προσέδωσαν την ονομασία Καρακατσάν, δηλαδή «μαύρος φυγάς». Οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι άρχισαν να χρησιμοποιούν αυτό το όνομα μετά το 1812, το οποίο είναι σχετικά νέο, προσδιορίζοντας έναν λαό που προϋπήρχε του ονόματος.
Ελληνικό φύλλο
Η καταγωγή των Σαρακατσάνων έχει απασχολήσει τους ερευνητές, ιστορικούς, γλωσσολόγους και λαογράφους, με μία μεγάλη μερίδα από αυτούς να αποφαίνεται πως οι Σαρακατσάνοι είναι ελληνικό φύλο, καταγόμενο πιθανώς από παλαιούς ποιμενικούς πληθυσμούς. Μια δημοφιλής θεωρία που βασίζεται στη γλωσσολογία και τον υλικό πολιτισμό τους, υποστηρίζει ότι οι Σαρακατσάνοι κατάγονται από δωρικά φύλα, τα οποία έμειναν απομονωμένα για αιώνες στους ορεινούς όγκους της ηπειρωτικής Ελλάδας, κυρίως στην ραχοκοκαλιά της Πίνδου και των απολήξεών της που αποτελεί την κοιτίδα τόσο των Δωριέων όσο και των Σαρακατσάνων. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ υποστηρίζει τη δωρική καταγωγή των Σαρακατσάνων υπογραμμίζοντας πως τα γεωμετρικά σχέδια στην κεραμική των Δωριέων διασώζονται μέχρι σήμερα στα σχέδια που κοσμούν τις παραδοσιακές σαρακατσάνικες ενδυμασίες.
Ο πρώτος επιστήμονας που μελέτησε εκτενώς τους Σαρακατσάνους είναι ο Δανός γλωσσολόγος Κάρστεν Χεγκ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, ο οποίος ταξίδεψε στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1920 και μελέτησε τη διάλεκτο και τις παραδόσεις τους. Ο Χεγκ υποστηρίζει ότι οι Σαρακατσάνοι είναι αρχαιοελληνικό φύλο και προσπάθησε να βρει παραδείγματα νομαδισμού στην αρχαία Ελλάδα.
Ο Άγγλος ιστορικός και ανθρωπολόγος Τζον Κάμπελ έζησε και μελέτησε τους Σαρακατσάνους της Ηπείρου το 1955, ακολουθώντας το νομαδικό τους βίο και κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά το τσελιγκάτο και τη δομή της οικογένειας. Υποστηρίζει πως οι Σαρακατσάνοι πρέπει να ζούσαν πάντα στις ίδιες συνθήκες και στις ίδιες περιοχές, όπως και επί των ημερών του, και υπογραμμίζει τις διαφορές τους από τους Βλάχους.
Ο Στέφανος Γρανίτσας χαρακτηρίζει τους Σαρακατσάνους ως τους «καταλαγότερους Έλληνες», ο καθηγητής Δημήτρης Γεωργακάς απέδειξε ότι η σαρακατσάνικη διάλεκτος είναι απαλλαγμένη από ξενισμούς και τους θεωρεί επίσης αρχαίο νομαδικό φύλο, ενώ η εθνογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία επίσης έζησε με τους Σαρακατσάνους, υποστηρίζει την καταγωγή τους από νομαδικά φύλα της αρχαίας Ελλάδας, τονίζοντας την ομοιότητα της σαρακατσάνικης τέχνης με την τέχνη της Γεωμετρικής εποχής. Χαρακτηριστικά αναφέρει για τους Σαρακατσάνους:
«Νομάδες από πανάρχαια μήτρα κτηνοτρόφων, τσελιγκάδες, τσοπάνοι, προβαταραίοι, χωρίς δική τους γη και μόνιμη κατοικία. Περπατάρηδες και κόσμος από λόγγα, αυτοί είναι οι Σαρακατσάνοι. Ζούνε στους κάμπους τον χειμώνα κι ανεβαίνουν στα βουνά το καλοκαίρι. Η ζωή τους είναι ένα ταξίδι, μια αδιάκοπη μετακίνηση».
Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον Τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στον Τομέα Γενετικής του Ανθρώπου του Πανεπιστημίου Newcastle Upon Tyne, οι Σαρακατσάνοι παρουσιάζουν γενετική ομοιότητα με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό. Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός στην σχετική έρευνά του συμπεραίνει πως οι Σαρακατσάνοι αποτελούν τον αρχαιότερο λαό της Ευρώπης και πως η γλώσσα τους, αμιγώς ελληνική, πρωτοεμφανίζεται στα βουνά της Πίνδου και συνδέεται με την πρωτοελληνική γλώσσα.