Αρχαία μακεδονική γλώσσα

 Λίγα λόγια για τη Μακεδονία

Η Μακεδονία έχει μια μακρά και πλούσια ιστορία. Εδώ βρίσκεται ένα μέρος από τον Όλυμπο, η έδρα, κατά τη μυθολογία, του αρχαίου Δωδεκάθεου, όπως επίσης και το Δίον, η Πέλλα και η Βεργίνα, τόποι λατρείας και διοικητικές πρωτεύουσες της αρχαίας περιοχής.

Τα πρώτα δείγματα οργανωμένης παρουσίας στη Μακεδονία χρονολογούνται στην πρώιμη Νεολιθική περίοδο και εντοπίζονται στη Νέα Νικομήδεια (κοντά στα Γιαννιτσά) και στον οικισμό Δισπηλιό, δίπλα στη λίμνη της Καστοριάς. Όμως άνθρωποι ζούσαν στη Μακεδονία πολλές χιλιάδες χρόνια πριν, όπως μαρτυρεί η ανεύρεση του απολιθωμένου ανθρώπινου κρανίου στα Πετράλωνα Χαλκιδικής, που εκτιμάται ότι έχει ηλικία 200.000 ετών.

Στις αρχές της Αρχαϊκής περιόδου εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Μακεδονίας άποικοι από την Κεντρική Ελλάδα, δημιουργώντας σημαντικές πόλεις-λιμάνια, κυρίως στην Πιερία και στη Χαλκιδική. Η ενδοχώρα κατοικούνταν από τους Μακεδόνες, φύλο δωρικό σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Α, 56).

Οι Μακεδόνες άρχισαν να σχηματίζουν ξεχωριστό κράτος στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., υπό την ηγεμονία του βασιλικού οίκου των Τημενιδών. Με τα χρόνια, η κυριαρχία των Τημενιδών επεκτάθηκε στη δυτική και στην ανατολική Μακεδονία.

Μακεδονική γλώσσα

Η αρχαία μακεδονική γλώσσα ήταν διάλεκτος των Αρχαίων Ελληνικών. Τις τελευταίες δεκαετίες κάποιοι έχουν υποστηρίξει για κυρίως πολιτικούς λόγους ότι πρόκειται για ξεχωριστή ελληνική γλώσσα αλλά σε κάθε περίπτωση είναι στενά συγγενική των Αρχαίων Ελληνικών.Ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Μακεδόνες, μέχρι τα τέλη της 1ης χιλιετίας π.Χ. όταν άρχισε να υποχωρεί η χρήση της και αντικαταστάθηκε από την αττική διάλεκτο, η οποία αποτέλεσε τη βάση για την μετέπειτα ελληνιστική κοινή.

Ο όγκος των σωζόμενων δημοσίων και ιδιωτικών επιγραφών που έχουν ανακαλυφθεί, δείχνει πως δεν υπήρχε κάποια άλλη γραπτή γλώσσα στην αρχαία Μακεδονία εκτός από τα Ελληνικά, και πως οι πρόσφατες επιγραφικές ανακαλύψεις, όπως ο κατάδεσμος της Πέλλας, κείμενο που ανακαλύφθηκε στην Πέλλα το 1986 και χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ., γραμμένο σε ιδιότυπη δωρική διάλεκτο, δείχνουν πως τα αρχαία Μακεδονικά ήταν μια από τις βόρειοδυτικές αρχαίες ελληνικές διαλέκτους.

Η αντίθετη περίπτωση του να μην σχετίζεται με την Ελληνική αλλά κάποια άλλη γλώσσα, είναι ιδιαίτερα περιορισμένη καθώς δεν έχουν ανευρεθεί κείμενα αδιαμφισβήτητα γραμμένα σε διαφορετική γλώσσα.  Στη νεότερη εποχή, η ύπαρξη ζητήματος της ελληνικότητας ή μη της γλώσσας, έχει επίσης γίνει μέρος της πολιτικής και διπλωματικής διαμάχης των χωρών οι οποίες έχουν περιοχές που αυτοπροσδιορίζονται με τον όρο ή παράγωγα της ονομασίας Μακεδονία.

 

Εξαιτίας της αποσπασματικής φύσης των μαρτυριών υπάρχουν ποικίλες ερμηνείες και προτάσεις για την ταξινόμηση της γλώσσας (Mallory and Adams (1997), σελ. 361):

·         Ελληνική τοπική διάλεκτος, δωρικού χαρακτήρα, με έντονες καταβολές από παλαιότερες γλώσσες των Ελλήνων (π.χ. ομηρική γλώσσα). Αυτή η θεωρία είναι και η επικρατέστερη

·         Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στην αιολική ομάδα (Hoffman 1906, Hammond 1972)

·         Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στο σύμπλεγμα των βορειοδυτικών ελληνικών διαλέκτων (Hammond 1989, Masson 1996)

·         Ελληνική διάλεκτος αναμεμιγμένη με ιλλυρικές γλώσσες ή τη Θρακική γλώσσα. Βλ. Kretschmer (1896) και E. Schwyzer (1959)

·         Ελληνική διάλεκτος με μη ινδοευρωπαϊκό υπόστρωμα. Βλ. M. Sakellariou (1983)

·         Ιλλυρική διάλεκτος με προσμίξεις από την ελληνική γλώσσα. Βλ. K. O. Müller (1825) και G. Bonfante 1987)

·         Ανεξάρτητη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, συγγενής της Ελληνικής, της Θρακικής και των φρυγικών γλωσσών. Βλ. I. I. Russu (1938) και Antoine Meillet (1965)

Αρχαία ελληνική διάλεκτος

Δείτε επίσης: Δωρική διάλεκτος και Αμερίας ο Μακεδών

Είναι πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι η Μακεδονική ήταν βόρεια ελληνική διάλεκτος, και ανάμεσά τους περιλαμβάνονται ακαδημαϊκοί όπως οι Φραντς Χάινριχ Λούντολφ Άρενς (Franz Heinrich Ludolf Ahrens) (1843) και Όττο Χόφμαν (Otto Hoffmann) (1906). Σύγχρονος υπέρμαχος αυτής της άποψης είναι ο καθηγητής Ολίβιε Μέισον (Olivier Masson), ο οποίος στο άρθρο του για την αρχαία μακεδονική γλώσσα, στην 3η έκδοση του Κλασικού Λεξικού της Οξφόρδης (1996), προτείνει ότι η Μακεδονική σχετιζόταν με βορειοδυτικές ελληνικές διαλέκτους:

Κατά την άποψή μας ο ελληνικός χαρακτήρας των περισσότερων ονομάτων είναι προφανής και είναι δύσκολο να σκεφθούμε οποιαδήποτε ελληνοποίηση οφειλόμενη σε πλήρη δανεισμό [...] Η μειοψηφία των ονομάτων που δεν φαίνονται ελληνικά [...] ίσως οφείλεται σε επιδράσεις υποστρωμάτων ή επιστρωμάτων (όπως συμβαίνει παντού στην Ελλάδα). Η Μακεδονική λοιπόν μπορεί να ιδωθεί ως ελληνική διάλεκτος, χαρακτηριζόμενη από την περιφερειακή της θέση και τις τοπικές της προφορές. Όμως, αντίθετα με πρότερες απόψεις που την προσδιόριζαν ως αιολική διάλεκτο [...] θα πρέπει να σκεφθούμε πλέον τη σχέση της με τη Βορειοδυτική Ελληνική [...] Χρειάζεται να αναμένουμε νέες ανακαλύψεις, αλλά ίσως μπορούμε διστακτικά να συμπεράνουμε ότι η Μακεδονική είναι Βορειοδυτική Ελληνική.

Οι ισχνές μαρτυρίες είναι ανοικτές σε ποικίλες ερμηνείες, και δεν υπάρχει οριστική απάντηση στο ερώτημα αν η αρχαία Μακεδονική ήταν στην πραγματικότητα ελληνική διάλεκτος. Το πιθανότερο είναι ότι η Μακεδονική δεν ήταν αρχαία ελληνική διάλεκτος στηριζόμενη στο αττικό ή το ιωνικό παράδειγμα, εξ ου και ο συχνός προσδιορισμός της ως αποκλίνουσα ελληνική διάλεκτος. Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να τονιστούν οι απόψεις των ειδικών της μακεδονικής ιστορίας, όπως ο Nicholas Goeffrey Lempiere Hammond (Χάμοντ) και ο Hermann Bengtson (Μπένγκτσον). Ο Ηammond θεωρεί τη Μακεδονική διάλεκτο της Ελληνικής, και ενώ αρχικά (1972) πίστευε ότι ανήκε στην αιολική ομάδα, τελικώς κατέληξε στη βορειοδυτική ελληνική ομάδα (1989), μετά από τις ανακαλύψεις που έγιναν στην Πέλλα τη δεκαετία του 1980. Συγκεκριμένα αναφέρει : «συμπερασματικά, η γλώσσα των Μακεδόνων ήταν μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μορφή της Ελληνικής, που αντιστάθηκε στις εξωτερικές επιδράσεις και ήταν συντηρητική στην προφορά. Παρέμεινε έτσι μέχρι τον τέταρτο αιώνα, όταν υποτάχθηκε ολοκληρωτικά στην πλημμυρίδα της Κοινής Ελληνικής. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη π.χ. ότι οι Μακεδόνες υιοθέτησαν ποτέ την Ιλλυρική ή τη Θρακική ως γλώσσα τους. Κανείς ποτέ δεν υπαινίχθηκε ότι οι Μακεδόνες μιλούσαν Θρακικά, αν και ο Δημοσθένης και διάφοροι άλλοι θα χαίρονταν πάρα πολύ αν το είχαν κάνει».

Ο Herman Bengtson στα ειδικά βιβλία του για τη Μακεδονία, αλλά και στα γενικότερά του για την ελληνική ιστορία, όπως το Griechisce Geschichte : Von den Anfaengen bis in die Remische Kaiserzeit (Ελληνική Ιστορία: Από την Αρχή μέχρι τα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) αναφέρει «Για τους σύγχρονους μελετητές το γλωσσολογικό υλικό από ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, ονόματα μηνών και θρησκευτικούς όρους ωθεί στο συμπέρασμα ότι οι Μακεδόνες ήταν ελληνόφωνος πληθυσμός. Η υπόθεση του ινδοευρωπαϊστή P. Kretschmer (Κρέτσμερ), ότι οι Μακεδόνες ήταν ανάμεικτος ελληνο-ιλλυρικός λαός είναι ελάχιστα πειστική. Έτσι, με τη σημαντική εξαίρεση του Julius Kaerst, η πλειοψηφία των σύγχρονων ιστορικών υποστηρίζει την ελληνοφωνία των Μακεδόνων, εντάσσοντάς τους στην ομάδα των βορειοδυτικών Ελλήνων».

Ελληνομακεδονική ομάδα

Ορισμένοι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι η Mακεδονική γλώσσα ήταν αδελφή γλώσσα όλων των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων και όχι μια ακόμη ελληνική διάλεκτος. Αν αυτή η άποψη είναι ορθή, τότε η Μακεδονική και η Ελληνική είναι δύο κλάδοι μιας ομάδας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, που σχηματίζουν μια ελληνομακεδονική ομάδα, η οποία αναφέρεται ενίοτε ως ελληνική ομάδα. Τέτοιου είδους ορολογία θα μπορούσε να οδηγήσει σε παρανοήσεις, αφού η ελληνική ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών γίνεται συνώνυμη με τον ελληνικό κλάδο αυτών (που περιέχει όλες τις αρχαίες και σύγχρονες ελληνικές διαλέκτους). (βλ. Κατάλογος Γλωσσολόγου)^{[νεκρός σύνδεσμος]}.

Ένας αριθμός μακεδονικών λέξεων, ιδιαίτερα στο λεξικό του Ησύχιου, αμφισβητούνται (π.χ. ορισμένοι δεν τις θεωρούν πραγματικές μακεδονικές λέξεις) και κάποιες υπέστησαν πιθανώς φθορά κατά τη μεταβίβαση. Έτσι, η λέξη "αβρούτες" στο λεξικό του Ησύχιου, πιθανώς διαβαζόταν ως αβρούϜες (αβρουϝες), με το ταυ (τ) να αντικαθιστά ένα δίγαμμα (ϝ). Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τούτη η λέξη θα μπορούσε να υπάρχει σε μια ελληνική διάλεκτο. Άλλοι όμως, (κυρίως ο Αντουάν Μεγιέ) (Antoine Meillet) βλέπουν το οδοντικό ως αυθεντικό και θεωρούν ότι η λέξη ανήκει σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα διαφορετική από την Ελληνική.

Ανεξάρτητη παλαιοβαλκανική γλώσσα

Ορισμένοι γλωσσολόγοι θεωρούν ότι η Μακεδονική γλώσσα όχι μόνον ήταν διακριτή, αλλά ότι ανήκε σε κάποιον ινδοευρωπαϊκό κλάδο διαφορετικό του ελληνικού (ή ελληνομακεδονικού), και προτείνουν ότι δεν είναι ιδιαίτερα συγγενική προς την Ελληνική. Απορρίπτουν τις ισχυρές ελληνικές αντιστοιχίσεις που ανακαλύφθηκαν στη Μακεδονία και προτιμούν να την αντιμετωπίζουν ως ινδοευρωπαϊκή παλαιοβαλκανική γλώσσα, τοποθετώντας τη γεωγραφικά και γλωσσολογικά ανάμεσα στην Ιλλυρική γλώσσα δυτικά, και τη Θρακική γλώσσα ανατολικά.

Η υπόθεση ότι γλωσσολογικά η Μακεδονική έστεκε ανάμεσα στην Ιλλυρική και τη Θρακική, διαμορφώνοντας έτσι ένα είδος ενδιάμεσης γλώσσας και ταυτόχρονα συνδεκτικό κρίκο ανάμεσα στις δύο, προϋποθέτει ότι η Ιλλυρική και η Θρακική υπήρξαν στο παρελθόν συγγενείς κλάδοι. Ωστόσο, ο θρακοϊλλυρικός κλάδος δεν ευνοείται ως υπόθεση, εξαιτίας της έλλειψης μαρτυριών.

Η λεξικογραφική δεξαμενή αποκαλύπτει ότι ορισμένες λέξεις της Μακεδονικής δεν έχουν συνώνυμες στην Ελληνική, αλλά διαθέτουν συνώνυμες με άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Υπάρχουν, επίσης, και κάποιες άλλες λέξεις που δεν έχουν συνώνυμα με οποιαδήποτε άλλη γλώσσα και είναι πιθανώς προ-ινδοευρωπαϊκής προέλευσης.

Γλωσσολογία και πολιτική

Το ζήτημα της αρχαίας μακεδονικής γλώσσας ή διαλέκτου φαίνεται πως υπήρξε παράδειγμα της στενής σχέσης ανάμεσα στην γλωσσολογική έρευνα και την πολιτική. Ο γνωστός γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις ασχολήθηκε με το ζήτημα λίγο πριν και κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, με δύο μονογραφίες (1896, 1911), στις οποίες απηύθυνε και μήνυμα στους "αδελφούς Μακεδόνες" που δοκιμάζονταν. Το συμπέρασμα του Χατζιδάκι ήταν ότι η Μακεδονική "αδιαμφισβήτητα" υπήρξε διάλεκτος της αρχαίας Ελληνικής. Παράλληλα, Βούλγαροι γλωσσολόγοι (π.χ. G. Kazaroff) απέκλειαν το ενδεχόμενο η αρχαία Μακεδονική να σχετίζεται με την Ελληνική και τη συνέδεαν με κάποια άλλη αρχαία γλώσσα των Βαλκανίων (πχ Ιλλυρική ή Θρακική). Το ενδιαφέρον στην Ελλάδα σχετικά με αυτό το ζήτημα, τουλάχιστον όσον αφορά το ευρύ κοινό, αναθερμάνθηκε την τριετία 1990-93, δηλαδή την περίοδο της μεγάλης εθνικιστικής έξαρσης με αφετηρία το Μακεδονικό ονοματολογικό ζήτημα. Σχετικός τόμος που εκδόθηκε στη συγκεκριμένη περίοδο είχε τον τίτλο: «Η γλώσσα της Μακεδονίας: Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων» (Εκδόσεις Ολκός, 1992). Διάφορες ψευδοεπιστημονικές θεωρίες από επιστήμονες, συνήθως μη γλωσσολόγους, της Βόρειας Μακεδονίας συνδέουν τη γλώσσα με τη σύγχρονη, Σλαβομακεδονική γλώσσα, συμπέρασμα το οποίο απορρίπτεται καθολικά από τη γλωσσολογία.

Το βασικό -γλωσσολογικό- πρόβλημα έχει ως αφετηρία την ουσιαστική έλλειψη στοιχείων σχετικά με τη Μακεδονική. Όπως παραδέχεται η Παναγιώτου (2001), το 99% των επιγραφών που μας έχουν σωθεί από την Μακεδονία είναι γραμμένες στην αττική διάλεκτο, πιθανότατα εξαιτίας της επιβολής της αττικής διαλέκτου ως επίσημης γλώσσας του Μακεδονικού βασιλείου ήδη από τα τέλη του 5ου- αρχές 4ου αι. Π.Κ.Ε. Το υπόλοιπο 1% εκπροσωπείται από πολύ πρόσφατες ανακαλύψεις δύο κατάδεσμων (δηλαδή, αντικειμένων που περιέχουν κατάρες), οι αρχαιότεροι των οποίων χρονολογούνται από τον 4ο αι. Παρόλα αυτά, κάποια σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για τη γραμματική και φωνολογία της γλώσσας μπορούν να εξαχθούν.

Γνωρίσματα

 

Φωνολογία

·         Πιθανή τροπή των ΙΕ ηχηρών δασέων (*/bh/, */dh/, */gh/) σε ηχηρά κλειστά (*/b/, */d/, */g/)

·         Διατήρηση του */a:/

·         Απλοποίηση της ακολουθίας /ign/ σε /i:n/

·         Τροπή του /ɔ:/ σε /u:/ πριν ή μετά από ρινικά

·         Απώλεια δασύτητας στο συμφωνικό σύμπλεγμα /sth/ (/sth/ > /st/)

Γραμματική

·         Ονομαστική πρωτόκλιτων αρσενικών και θηλυκών σε -ας και -α

·         Γενική ενικού πρωτόκλιτων αρσενικών σε -α

·         Γενική πληθυντικού πρωτόκλιτων σε -ᾶν

·         Ο τύπος της προσωπικής αντωνυμίας πρώτου προσώπου σε δοτική ενικού ἐμίν

·         Χρονικός σύνδεσμος ὁπόκα

·         Πιθανή άσιγμη ονομαστική πρωτόκλιτων αρσενικών σε κάποιες περιπτώσεις

Ανθρωπωνυμία

Τα μακεδονικά ονόματα (της περιόδου πριν την επέκταση ανατολικά του Αξιού ή ατόμων του "Παλαιού βασιλείου" μετά την επέκταση) έχουν χωριστεί σε τέσσερις βασικές κατηγορίες από τον Μιλτιάδη Χατζόπουλο^[13]:

·         "Επιχώρια", κυρίως λόγω της ιδιαίτερης φωνολογίας αλλά και του γεγονότος ότι χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν αποκλειστικά από Μακεδόνες σε όλη την αρχαιότητα, ονόματα με καθαρά ελληνική ετυμολογία

·         Κυρίως "πανελλήνια" ελληνικά ονόματα

·         Μη ελληνικά ονόματα που έχουν συνδεθεί με άλλες γλώσσες (Ιλλυρική, Θρακική κ.λ.π.)

·         Ονόματα αγνώστου ετυμολογίας