Αρβανίτικη γλώσσα (Αρβανίτικα)

Αρβανίτες

Οι Αρβανίτες είναι πληθυσμιακή ομάδα της Ελλάδας, οι οποίοι εκτός από τα Ελληνικά μιλούν τα Αρβανίτικα, μία Τοσκική διάλεκτο της Αλβανικής γλώσσας.

Οι Αρβανίτες κατάγονταν από την Αλβανία και από πληθυσμούς οι οποίοι μετακινήθηκαν στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα από τη περιοχή των Αρβάνων, της Βόρειας περιοχής της Ηπείρου, όπου βρίσκεται η σημερινή Αλβανία. Υπήρξαν διάφορες μετακινήσεις κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, από τον 13ο αιώνα αλλά κυρίως μεταξύ του 14ου και 16ου αιώνα, πυκνώνοντας τον ντόπιο πληθυσμό ο οποίος είχε υποστεί μείωση από τους συνεχείς πολέμους, τους λιμούς και τις θεομηνίες. Οι Αρβανίτες έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, της Ενετοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Ετυμολογία

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης (έγραψε γύρω στο 1080) είναι ο πρώτος συγγραφέας της μεσοβυζαντινής περιόδου που χρησιμοποιεί τους δύο αυτούς όρους, αλλά για να περιγράψει διαφορετικούς πληθυσμούς. Ενώ ο όρος «Ἀρβανῖται» χρησιμοποιείται για τους αλβανόφωνους πληθυσμούς γύρω από το Δυρράχιο, ο όρος «Ἀλβανοί» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους επήλυδες Νορμανδούς μισθοφόρους της νότιας Ιταλίας. Όπως εξηγεί πειστικά η Βρανούση, ο Ατταλειάτης χρησιμοποίησε τον όρο «Ἀλβανοί» για τους επήλυδες Νορμανδούς, μάλλον επειδή οι εγχώριοι Ιταλοί τους προσδιόριζαν με τον μεσαιωνικό λατινικό όρο albani = «ξένοι, επήλυδες» (λ.χ. γαλλικό aubain).

Συνεπώς, όταν πρωτοεμφανίζονται στην μεσοβυζαντινή γραμματεία, οι όροι «Αλβανοί» και «Αρβανίτες» ΔΕΝ είναι ταυτόσημοι. Τα πράγματα όμως αλλάζουν κατά τον 14° αιώνα, όταν στην λόγια γραμματεία της περιόδου ο όρος «Ἀλβανοί» ανασημασιοδοτείται και αρχίζει πια να χρησιμοποιείται ως συνώνυμο του όρου «Ἀλβανῖται» (η μέχρι τότε λόγια απόδοση του όρου «Ἀρβανῖται»).

Ιστορικά στοιχεία για τα Αρβανίτικα

Με το όνομα Αρβανίτικη γλώσσα ή Αρβανίτικα είναι γνωστές οι διάφορες «ποικιλίες» της νότιας διαλέκτου της Αλβανικής, της Τοσκικής έτσι όπως χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από τις αρβανίτικες-ελληνικές κοινότητες. 

Οι σημερινοί αρβανιτόφωνοι, Χριστιανοί Ορθόδοξοι στο θρήσκευμα, είναι απόγονοι μεταναστευτικών ρευμάτων από τη νότια Αλβανία προς την κεντρική και νότια Ελλάδα.

Η  πρώτη  κάθοδος των Αρβανιτών νοτιότερα, συγκεκριμένα στην κοιλάδα του Αώου έγινε το 1021-1022 ενώ γύρω στο 1268 εγκαταστάθηκαν με βυζαντινό χρυσόβουλο νότια της Πίνδου. Το 1318 πολλοί Αρβανίτες εγκαταστάθηκαν αυθαίρετα, στη Θεσσαλία.

Σαλαμίνα,περιοχή με Αρβανίτες

Αυτό  δεν σημαίνει ότι νωρίτερα δεν είχαμε  μετακινήσεις πληθυσμών από την περιοχή Βόρεια της Ηπείρου.Απλώς τότε για πρώτη φορά αναφέρεται η μετακίνηση Αρβανιτών σε κάποια πηγή.

Ο Λουκάς Τσιτσιπής στο έργο του «Language shift among the Albanian speakers of Greece» (1983), τοποθετεί χρονικά τη μαζική κάθοδο των Αρβανιτών στη Βόρειο Ήπειρο τον 14ο αιώνα, οπότε καταδιωκόμενοι από την επέλαση των Σέρβων κατέφυγαν εκεί ως πρόσφυγες.

Οι Αρβανίτες ασχολούνται ιδιαίτερα με τη γεωργία και κατοικούν κυρίως στην Αττική, τη Βοιωτία, τη βόρεια Πελοπόννησο, τη νότια Εύβοια, τα νησιά γύρω από τις ακτές της βορειοανατολικής Πελοποννήσου και της Αττικής και την Κέρκυρα. Τις τελευταίες δεκαετίες πολλοί αρβανιτόφωνοι εγκαθίστανται στα μεγάλα αστικά κέντρα κάτι που συντέλεσε στην εγκατάλειψη της διγλωσσίας και στην αποκλειστικότητα της χρήσης της Ελληνικής γλώσσας σχεδόν παντού. Κάτι τέτοιο είχε ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του 1940. Ο αριθμός των αρβανιτόφωνων υπολογίζεται σε 30.000-50.000 ομιλητές.

Τα Αρβανίτικα είναι γλώσσα προφορικής παράδοσης. Δεν καλλιεργήθηκε η ίδια γραπτή λογοτεχνική παράδοση, εκτός από τα αρβανίτικα ερωτικά και σατιρικά δίστιχα με τα οποία ασχολήθηκε και ο Νικόλαος Πολίτης.

 Η αρβανίτικη γλώσσα στηρίζεται  κατά κύριο λόγο στην λατινική γλώσσα ,στην τουρκική και ελληνική γλώσσα. Δηλαδη χρησιμοποιεί λέξεις αυτών των γλωσσών με μικροδιαφορές στην προφορά.

Από την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους έχουν γραφτεί πολλές μελέτες για τους Αρβανίτες, την καταγωγή, την προσφορά τους στους εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες, τις σχέσεις τους με τους Αλβανούς κ.λ.π.

Η γκεκική διάλεκτος της Βόρειας Αλβανίας ήταν η πρώτη που μελετήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα με τη μορφή λατινοαλβανικού λεξικού. Η γραμματική της Αλβανικής της νότιας Αλβανίας μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον σπουδαίο λογοτέχνη και γιατρό Ιωάννη Βηλαρά (1771-1823) που έγραψε τις μελέτες: «Στοιχεία Ελληνο-Αλβανικής Γραμματικής» και «Ελληνο-αλβανικοί Διάλογοι» με βάση την Τοσκική διάλεκτο. Την ίδια περίπου εποχή γράφτηκε και το «Ελληνο-αλβανικό λεξικό» του Μάρκου Μπότσαρη. Το 1822 τυπώθηκε στην Κωνσταντινούπολη η «Γραμματική της Τοσκικής διαλέκτου στα Ελληνικά» του Κ. Χριστοφορίδη και το 1866 τυπώθηκε επίσης στην Πόλη «Η Γραμματική της Ελληνικής στα Αλβανικά» του Σ. Οικονόμου.

Η σχέση των Αρβανίτικων με τα Ελληνικά και τα Αλβανικά

Τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια έχουν γίνει εκτενείς μελέτες για την Αρβανίτικη γλώσσα, που αποδεικνύουν την ανεξάρτητη και διαφορετική πορεία εξέλιξης σε σχέση με την Αλβανική. Η σχέση των αρβανιτόφωνων με την Αλβανική είναι κατά την Ελένη Σελλά-Μάζη «ασαφής και απομακρυσμένη». Οι αρβανιτόφωνοι γνωρίζουν, αόριστα, ότι η μητρική τους γλώσσα είναι συγγενής με την επίσημη γλώσσα της Αλβανίας, όμως θεωρούν αυτή τη γραπτή μορφή «βαριά» αποκαλώντας την «καθαρεύουσα». Επίσης οι αρβανιτόφωνοι μιας περιοχής ισχυρίζονται ότι δεν κατανοούν τους ομιλητές άλλων αρβανίτικων περιοχών χαρακτηρίζοντας οποιαδήποτε άλλη μορφή «βαριά, πυκνά, βαθιά αρβανίτικα». Ορισμένοι μελετητές διαλέκτων της Αλβανικής θεωρούν πως ορισμένα «φαινόμενα» της Αρβανίτικης αντιπροσωπεύουν τη συντηρητική ή αρχαϊκή μορφή της Αλβανικής όμως πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί στην προσπάθεια διασύνδεσης Αρβανίτικης και Αλβανικής.

Όπως  συμβαίνει  με όλες τις γλώσσες  και διαλέκτους  του  κόσμου έτσι  και τα αρβανίτικα  έχουν δεχτει επιρροές από τους :
--από αρχέγονες γλώσσες της περιοχής με πακόσμια απήχηση πχ. Ελληνικά ,(το 20% των Αρβανίτικων έχει ελληνική ρίζα )
--από τους εκάστοτε κατακτητές πχ.ρωμαίους,το 30% των λέξεων της αρβανίτικης γλώσσας έχουν σχέση με τα Λατινικά και ένα άλλο 30% τα Τουρκικά
--πολύ ελάχιστα από τους Σλάβους

Μετανάστευση αλβανόφωνων στην Ελλάδα και Αρβανίτικα

Η μαζική μετανάστευση αλβανόφωνων στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έκανε πολλούς να πιστέψουν πως θα οδηγούσε στον εμπλουτισμό της Αρβανίτικης γλώσσας, στην επέκταση της χρήσης της και στην αλλαγή της στάσης των αρβανιτόφωνων απέναντι στη γλώσσα τους προς το θετικότερο. Κάτι τέτοιο όμως δεν έγινε. Σύμφωνα με τον P. Sintes (“La Raison du movement. Territories et resaux de migrants albanais en Grece”, 2010), λόγοι κοινωνικοί αλλά και εθνικής συνείδησης συντέλεσαν με πρωτοβουλία των Ελλήνων αρβανιτόφωνων στη μη σύγκλιση των δύο γλωσσικών ομάδων. Αλλά και οι αλβανόφωνοι μετανάστες μετά από κάποιο διάστημα εγκατάστασης κοντά σε αρβανιτόφωνες περιοχές προτίμησαν να μιλούν Ελληνικά με τους αρβανιτόφωνους Έλληνες και κατά κάποιο τρόπο να απεξαρτηθούν γλωσσικά από αυτούς, ενώ στη συνέχεια μετακινήθηκαν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα.

Κάτι ανάλογο έγινε και στη Σικελία με τους αρβανιτόφωνους Χριστιανούς Ορθόδοξους στο θρήσκευμα και τους αλβανόφωνους μετανάστες στη γειτονική χώρα.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΡΙΚΟΥ ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ
Ακολουθεί ένα λεξιλόγιο της σημερινής αρβανίτικη γλώσσας της νότιας Ελλάδας. Μόνον ο Μάρκος Μπότσαρης κατόρθωσε να γράψει αρβανίτικο λεξικό στα χρόνια της εξορίας των Σουλιωτών (μετά το 1803).

Μπουκουράνα : Όμορφη-εύ κόρη
Μπουκουριά : Ομορφιά

Παλαθούρε : Παραθυρο
Στέπι : Σπίτι (> hospitium λατ.)

Βαιζα : κορίτσι
Ντιαλι : Αγόρι-κλαδί

Μπουρι : Άνδρας
Γκρουα : Γυναίκα-γραία

Τάτα : Πατέρας (< άττας φρυγικό)
Μούμα : Μητέρα , Μαμά

Πλιάκα : γριά, αρχαία
Θειάκα : Θεία

Βογκελ : Μικρός
Μάδε : Μεγάλος από την ΠΙΕ ρίζα *madhe μεγάλος

Βλα ιμ : Αδερφός μου (> βλάμης : φίλος)
Μοτρα : Αδερφή

Κρουσκ : Συγγενείς, Συμπέθεροι-
Μπουγιαρ : Αριστοκράτες, Βογιάροι

Πρίφτης : Ιερέας, Παπάς (> priest αγγλικά)
Τριμ : Παλληκάρι

Νουσε : Νύφη
Νταρσεμ : Γάμος

Ζοτιν : Κύριος, Θεός (< Ζευς)
Ντιελ : Ήλιος (< Δίας)

Ντερα : Πόρτα (< Δέρας ή Δούρα ομηρικό)
Κιελ : Ουρανός (> cielo ιταλικά)

Ντέτι : Θάλασσα-Τηθύς η αρχέγονη θάλασσα
Μάλι : Βουνό-malus κακός τόπος

Λιούμι : Ποτάμι 
Ράθρι : Ρείθρο, θέση κοντά σε ποτάμι

Χώρα : Πρωτεύουσα πόλη
Καντούτι : Χωριό

Κρουγιε : Βρύση (< κρήνη)-εκροή
Ούγιε : Νερό (> aqua λατινικό-eau γαλλικά,υώς αρχαία)

Αρ : Γη (αρ πανάρχαια λέξη της Γης)
Ζιαρδ : Φωτιά

Μπουκ : Ψωμί (< βέκος φρυγικό ή από το ιταλικό bocca το στόμιο)
Ντιαθ : Τυρί

Κριε : Κεφάλι (< κάρα η κεφαλή)
Κόκα : Κεφάλι

Κρεχαρορι : Στήθος
Κουριζι : Πλάτη

Μπίθα : Πισινός- οπίσθια, βυθός,bottom
(Μπιθε-γκουρας : Κολο-κοτρώνης)
Γκούρα – Πέτρα-κέρας κάτι σκληρό
(οπλαρχηγός Γκούρας του 1821)

Ντορες : Χερια-dare δίνω στα ιταλικά
Κεμπετε : Πόδια-κάμπτω

Δεμπε : Δόντια
Γκουλουμιε : Μάτια, Οφθαλμοί-occiali  στα ιταλικά

Μπέσα : Πίστη, υπόσχεση-
Μπαμπεσιά : Απιστία, Ατιμία

Πακ : λίγη -
(Πακ μπέσα : Μπαμπεσια)
Φλες : Μιλάω, Λέω
(Παπαφλεσσας : Πολυλογάς παπάς)

Κες : Γελώ
Καμ : Έχω, Κεμι : Έχουμε

Σκοβα : Περναω από κάπου
Ντο βες : Θα πάω (< βαίνω)

Ντο Χαμ: θα φάω (< χαύω αρχαίο ελληνικό)
Μος : Μην (αρνητικό, αποτρεπτικό)

Ντρέδε : Τρομεροί (Ντρέδες Μεσσηνίας)
Ρι ατιε : Κάθησε εδώ (< ρέω)

Σούμε : Πολύ
Φτοχτε : Κακό, Φτωχό

Βατε : Πήγε, Έφυγε (< βαίνω)
έρδε : ήρθε

Σιπρ : Επάνω (> sopra ιταλικό)
Ποστ : Κάτω

Φάρα : Σπόρος, γένος
(< φατρία αρχαίο ελληνικό)
Σιοκ : δικός μου, δικός σας

Ρα καμπάνα : η καμπάνα
Πι : Πίνω

Τι : Εσύ (> tu ιταλικό)
Σοντε : Σήμερα

Νατε : Νύχτα (> notte ιταλικό)
Μενάτε : Πρωί (Μετά την νύχτα)

Ντίτα : Ημέρα (> date, day αγγλικό)
Βίτρα : Χρόνια, Έτη

Κουρτίνα : Όταν
Κάντον : Τραγουδώ (> canzoni ιταλικό)

Γκλιούχε : Γλώσσα
Ε πάρε : Ο πρώτος (> primus λατινικό)

Γκιθ : Όλο
Πούνε : Εργασία, δουλειά (< πόνος)

Μπάρδε : Λευκό, Άσπρο
Κουκε : Κόκκινο

Ζεζε : Μαύρο
Ρίμτε : Κίτρινο

Λουλε : Άνθος, Λουλούδι
Γκορυτσά, γκορτσά : Άγρια αχλαδιά

Εα κτου : Έλα εδώ
Σκόν γκα κτου : Φύγε από εδώ

Ντελιέτ : Πρόβατα
Δίτε : Κατσίκια

Γκιόσα : Προβατίνα
Ντόσα : Γουρούνα

Λιόπε : Αγελάδα
(> Λιόπεσι)
Πούλε : Κοτόπουλο
(> polo ιταλικά)

Λεπούρ : Λαγός
(> κελεπούρι)
Γκιέλι : Κόκκορας

Καρκαλέτσι : Ακρίδα
Μελιγκόνα : Μυρμήγκι (< μυρμηδών ομηρικό)

Ακολουθεί σύνδεσμος για το λεξικό του Μάρκου Μπότσαρη

Αρβανιτικο λεξικο