Βλάχοι και η καταγωγή τους
Οι Βλάχοι (Αρωμάνοι) είναι λατινόφωνη πληθυσμιακή ομάδα, τα μέλη της οποίας κατοικούν κυρίως στην Ελλάδα, στην Αλβανία, στη Βόρεια Μακεδονία, στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία και στη Σερβία. Μητρική γλώσσα των Βλάχων είναι η Βλάχικη, γνωστή επίσης υπό το νεολογισμό «αρωμουνική». Η αρωμουνική είναι το σύνολο των μή συστηματοποιημένων Βλάχικων διαλέκτων που ομιλούνται στα νότια Βαλκάνια και είναι λατινογενούς προέλευσης. Στον ελλαδικό χώρο και παρά τις αντίξοες συνθήκες, ένα μέρος της λατινόφωνης αυτής πληθυσμιακής ομάδας συνεχίζει μέχρι σήμερα να μιλά παράλληλα με την ελληνική και τη μητρική Βλάχικη, το μεγαλύτερο ωστόσο μέρος των ατόμων Βλάχικης καταγωγής μιλάει πλέον μόνο ελληνικά. Στη γλώσσα τους οι Βλαχόφωνοι αυτοπροσδιορίζονται ως Αρμάνοι ή Ρεμένοι ενώ στα ελληνικά και τις περισσότερες γλώσσες του κόσμου ετεροπροσδιορίζονται ως "Βλάχοι".
Η βλάχικη γλώσσα
Τα βλάχικα , αρμάνικα και ρεμένικα, είναι μια νεολατινική αυτόνομη γλώσσα και μαζί με τα μογλενίτικα,τα ιστρορουμάνικα και τα δακορουμάνικα (ρουμάνικα) είναι απόγονος της λαϊκής λατινικής που μιλιόταν στα βαλκάνια.Ο αριθμός των ομιλητών υπολογίζεται από 120 μέχρι 300 χιλιάδες,ανάλογα την πηγή.Τα βλάχικα μιλιούνται στην Ελλάδα,την Αλβανία,τη Βόρεια Μακεδονία,τη Βουλγαρία,τη Σερβία,τη Ρουμανία και από απόδημους βλάχους του εξωτερικού.Η γλώσσα αυτή στην Ελλάδα βρίσκεται σε υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής της.
περιοχές που μιλιούνται τα αρμάνικα, ρεμένικα (πορτοκαλί) και τα μογλενίτικα (μωβ) |
Βλάχικες διάλεκτοι και γεωγραφική εξάπλωση
Εννιαία βλάχικη γλώσσα δεν υπάρχει.Τα βλάχικα χωρίζονται σε πολλές διακριτές διαλέκτους ανάλογα με τον τόπο που προέρχονται, όπως γραμουστιανά (στο Γράμμο) ,φαρσερότικα (αρβαντοβλάχικα), διάλεκτο του Κρουσέβου κτλ .
υτή.Στην Ελλάδα και τις άλλες βαλκανικές χώρες τα βλάχικα βρίσκονται σε σημαντική υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής τους.
Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη.
Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης (1754-1825) υπήρξε γνωστός Βλάχος λόγιος από την Μοσχόπολη, μαθητής του Θεόδωρου Καβαλιώτη, καθηγητή και διευθυντή της Νέας Ακαδημίας Μοσχοπόλεως. Ο Δανιήλ υπήρξε ιδιαίτερα γνωστός ως λόγιος καθώς ήταν ο πρώτος που συνέγραψε τετράγλωσσο λεξικό (ελληνικό, βουλγαρικό, βλάχικο και αλβανικό) το 1794.
Όλες οι βαλκανικές νεολατινικές γλώσσες μοιράζονται μεταξύ τους κοινά χαρακτηριστικά, στη μορφολογία,το συντακτικό και έχουν μεγάλο κοινό λεξιλόγιο που κληρονόμησαν από τα λατινικά.
Μια βασική διαφορά τους βρίσκεται στο γλωσσικό υπόστρωμα,επίστρωμα και αντίστρωμα (adstratum) το οποίο έχει η κάθε γλώσσα.
Δηλαδή τα ρουμάνικα επηρεάστηκαν κυρίως από τα σλάβικα και γι'αυτό έχουν ένα μεγάλο αριθμό δάνειων σλαβικών λέξεων.Στη σύγχρονη εποχή τα γαλλικά αποτέλεσαν την κύρια πηγή δανεισμού λέξεων στα ρουμανικά.
Επίσης στα ρουμάνικα υπάρχει ένα λεξιλόγιο εκατό περίπου λέξεων από μια παλαιοβαλκανική γλώσσα που πιθανολογείται ότι είναι η δακική. Αυτές οι λέξεις υπάρχουν κοινές και αλβανικά.
Αντίθετα τα βλάχικα επηρεάστηκαν πάρα πολύ από τα ελληνικά με τα οποία ήταν σε στενή επαφή καθ'όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της.
Τα βλάχικα όχι μόνο δανείστηκαν ελληνικές λέξεις αλλά δημιούργησαν και νεολογισμούς με αυτές τις λέξεις. Μία άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στην παντελή απουσία απαρεμφάτων στα βλάχικα (όπως και στα νέα ελληνικά),αντίθετα με τα ρουμάνικα,γεγονός που οπωσδήποτε τα τοποθετεί στο νότιο μέρος των βαλκανίων.
Τα βλάχικα όχι μόνο δανείστηκαν ελληνικές λέξεις αλλά δημιούργησαν και νεολογισμούς με αυτές τις λέξεις. Μία άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στην παντελή απουσία απαρεμφάτων στα βλάχικα (όπως και στα νέα ελληνικά),αντίθετα με τα ρουμάνικα,γεγονός που οπωσδήποτε τα τοποθετεί στο νότιο μέρος των βαλκανίων.
Το απαρέμφατο στα βλάχικα αποδίδεται με περιφραστικούς τύπους.Τα ελληνικά εκτός από το λεξιλόγιο επηρέασαν τα βλάχικα και στη φωνολογία δίνοντας τους φθόγγους δ,γ,θ οι οποίοι απαντώνται και στα αλβανικά αλλά όχι στα ρουμάνικα.
Χαρακτηριστικά σάτεμ σε μια γλώσσα κέντουμ.
βλαχικό αλφάβητο
Για τη γραφή των βλαχικών χρησιμοποιούνται δύο αλφάβητα,είτε το ελληνικό είτε το λατινικό.Τα πρώτα γραπτά αρμάνικα (βλάχικα) κείμενα είναι γραμμένα στο ελληνικό αλφάβητο και χρονολογούνται στο 18ο αιώνα μ.Χ.
Χαρακτηριστικά σάτεμ σε μια γλώσσα κέντουμ.
Ενώ η βλαχική είναι μια γλώσσα κέντουμ όπως και η μητρική της τα λατινικά ,στο λεξιλόγιό της παρατηρούνται χαρακτηριστικά σάτεμ.
Για παράδειγμα η λέξη εκατό στα βλάχικα είναι suta ενώ στα λατινικά είναι centum.Αυτό ίσως να είναι υπόστρωμα μιας παλαιοβαλκανικής γλώσσας στη βλαχική.Επίσης αυτό πιθανώς να οφείλεται σε σλαβικό επίστρωμα μετά την κάθοδο των Σλάβων.
Η αρχαία μακεδονική πιθανολογείται ότι ήταν κέντουμ όπως τα αρχαία ελληνικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ρουμάνικα τα οποία έχουν ένα υπόστρωμα λέξεων μάλλον από τη δακική γλώσσα ,επίσης σάτεμ.
Από την άλλη αυτό ίσως και να οφείλεται στο σλαβικό επίστρωμα στις βαλκανικές γλώσσες μετά την εισβολλή των Σλάβων.Τα βλάχικα αριθμητικά από το 11-20 σχηματίζονται όπως στα σλάβικα.Το έντεκα είναι unspre ή unsprezece που στην κυριολεξία θα πει ´ένα πάνω στο δέκα'.Αυτός ο τρόπος σχηματισμού του αριθμητικού θυμίζει καθαρά τον σλαβικό τρόπο.Π.χ. το έντεκα στα ρώσικα είναι одиннадцать (αντίνατσατ') ή один-над-цать (ένα-πάνω στο-δέκα).Κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται στις δυτικές ρωμανικές γλώσσες.βλαχικό αλφάβητο
Για τη γραφή των βλαχικών χρησιμοποιούνται δύο αλφάβητα,είτε το ελληνικό είτε το λατινικό.Τα πρώτα γραπτά αρμάνικα (βλάχικα) κείμενα είναι γραμμένα στο ελληνικό αλφάβητο και χρονολογούνται στο 18ο αιώνα μ.Χ.
Γράφτηκαν στη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου.Αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται και το λατινικό.Στο Κρούσεβο έχει τυποποιηθεί και χρησιμοποιείται ένα βλάχικο αλφάβητο με βάση το λατινικό.
λατινικό βλαχικό αλφάβητο όπως τυποποιήθηκε στο Κρούσεβο
Βλάχικο λεξιλόγιο
λατινικό βλαχικό αλφάβητο όπως τυποποιήθηκε στο Κρούσεβο
A, Ã, B, C, D, Dh, Dz, E, F, G, H, I, J, K, L, Lj, M, N, Nj, O, P, Q, R, S, Sh, T, Th,, Ts, U, V, W, X, Y, Z
Βλάχικο λεξιλόγιο
νικά | βλάχικα/armãneascã | μεταγραφή |
---|---|---|
Εγώ | mine, io | Μίνε,ιο |
εσύ | tine | τίνε |
αυτός | nãs | νέσ(ου) |
εμείς | noi | νόϊ |
εσείς | voi | βόι |
αυτοί | nãsh | νέσσ(ου) |
αυτό | aistu | αϊστου |
εκείνο | atselu' | ατσέλ(ου) |
εδώ | atsia, aoa | ατσιά,αοα |
εκεί | aclo | ακλό |
ποιος | cari, cai | κάρ,κάι |
τί | tsi | τσι |
που | iu | ιού |
πότε | cãndu | κέντου |
πώς | cum | κουμ |
δεν | nu | νου |
όλο | tut | τουτ |
πολύ | multsã | μούλτσε |
μερικοί | nishti | νιστι |
λίγο | putsãn | πουτσέν |
άλλος | altu | άλτου |
ένα | un | ούνου' |
δύο | doi | ντόι |
τρία | trei | |
τέσσερα | patru | |
πέντε | tsintsi | |
μεγάλος | mare | |
μακρύς | lungu | |
φαρδύς | largu | |
χοντρός | gros | |
βαρύς | greu | |
μικρός | njic | |
κοντός | shcurtu | |
στενός | strãmtu | |
λεπτός | subtsãre | |
γυναίκα | muljare | |
άνδρας | bãrbat, mascur | |
άνθρωπος | om | |
παιδί | ||
η σύζυγος | ãnveastã | |
ο σύζυγος | bãrbat | |
μητέρα | mamã | |
πατέρας | tatã | |
ζώο | ||
ψάρι | pescu | |
πουλί | ||
σκυλί | cãne | |
ψείρα | piduclju | |
φίδι | sharpe | |
σκουλίκι | yermu | |
δέντρο | arbure | |
δάσος | pãdure | |
μπαστούνι | virdzeao | |
φρούτο | ||
σπόρος | simintsã | |
φύλλο | frãndzã | |
ρίζα | zãrtsinã | |
φλοιός δέντρου | ||
λουλούδι | floare | |
γρασίδι | iarbã | |
σκοινί | fune | |
δέρμα | chiale, coajã | |
κρέας | carne | |
αίμα | sãndze | |
κόκκαλο | os | |
χοντρός | ||
αυγό | ou | |
κέρατο | cornu | |
ουρά | coadã | |
φτερό | peanã | |
μαλλιά | per | |
κεφάλι | cap | |
αυτί | ureaclje | |
μάτι | oclju | |
μύτη | nare | |
στόμα | gurã | |
δόντι | dinte | |
γλώσσα | limbã | |
νύχι | unglje | |
πατούσα | cicior | |
πόδι | cicior | |
γόνατο | dzenuclju | |
χέρι | mãnã | |
φτερό | arpã | |
κοιλιά | buric, foale | |
εντόστια | matsã | |
λαιμός | ||
πλάτη | ||
στήθος | cheptu | |
καρδιά | inimã | |
συκώτι | hicat | |
πίνω | beau | |
τρώω | mãc | |
δαγκώνω | ||
ρουφάω | sug | |
φτύνω | ascuchiu | |
κάνω εμετό | ||
φυσάω | suflu | |
αναπνέω | ||
γελάω | arãdu | |
βλέπω | ved | |
ακούω | avdu | |
ξέρω | shciu | |
σκέφτομαι | minduiescu | |
μυρίζω | anjurdzescu | |
φοβάμαι | ||
κοιμάμαι | dormu | |
ζω | ||
πεθαίνω | mor | |
σκοτώνω | nec, vatãm | |
πολεμώ | mi-batu | |
κυνηγώ | ||
χτυπώ | agudescu | |
κόβω | talju | |
μοιράζομαι | ||
μαιχαιρώνω | ||
γρατσουνώ | scarchinu | |
σκάβω | sapu | |
κολυμπώ | ||
πετώ | azboairã | |
περπατώ | imnu | |
έρχομαι | yin | |
ξαπλώνω | mi-culcu (action), stau cãlcatã (state) | |
κάθομαι | shed | |
στέκομαι | stau | |
στρίβω | me anvãrtescu | |
πέφτω | cad | |
δίνω | dau | |
κρατώ | tsãn | |
στίβω | stringu | |
τρίβω | frec | |
πλένω | spel | |
σκουπίζω | ashcergu | |
τραβώ | trag | |
σπρώχνω | ||
ρίχνω | aruc | |
δένω | leg | |
ράβω | cos | |
μετρώ | numir | |
λέω | spun | |
τραγουδώ | cãntu | |
παίζω | (mi) gioc | |
επιπλέω | ||
ρέω | cur | |
παγώνω | ãngljets | |
πρήζομαι | mi umflu | |
ήλιος | soare | |
φεγγάρι | lunã | |
αστέρι | steao | |
νερό | apã | |
βροχή | ploae | |
ποτάμι | arãu | |
λίμνη | lac | |
θάλασσα | amare | |
αλάτι | sare | |
πέτρα | chiatrã | |
άμμος | ||
σκόνη | ||
γή | pimintu | |
σύννεφο | nor | |
ομίχλη | ||
ουρανός | tser | |
άνεμος | vimtu | |
χιόνι | ||
πάγος | gljets | |
καπνός | fum | |
φωτιά | foc | |
στάχτη | cinushe | |
καίω | ardu | |
δρόμος | cale | |
βουνό | munte | |
κόκκινος | arosh | |
πράσινος | vearde | |
κίτρινος | galbin | |
άσπρος | albu | |
μαύρος | negru | |
νύχτα | noapte | |
μέρα | dzuã | |
χρόνος | an | |
ζεστός | caldu | |
κρύος | aratse, frigã | |
γεμάτος | ãplinu | |
νέος | não | |
παλιός | veclju | |
καλός | bun | |
κακός | arãu | |
σάπιος | ||
βρώμικος | murdar | |
ίσιος | ãdreptu | |
στρογγυλός | gurguljat | |
κοφτερός | tãljat | |
αμβλύς | ||
απαλός | ||
υγρός | ud | |
στεγνός | ||
σωστός | ||
κοντινός | prochiatã, aproape | |
μακρυνός | diparte | |
δεξιά | nãndreptu | |
αριστερά | stãngu | |
στο | la | |
σε | ãn, tru | |
με | cu | |
και | shi | |
αν | disi | |
διότι | cã | |
όνομα | nume |