Η βλάχικη γλώσσα

 Βλάχοι και η καταγωγή τους

Οι Βλάχοι (Αρωμάνοι) είναι λατινόφωνη πληθυσμιακή ομάδα, τα μέλη της οποίας κατοικούν κυρίως στην Ελλάδα, στην Αλβανία, στη Βόρεια Μακεδονία, στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία και στη Σερβία. Μητρική γλώσσα των Βλάχων είναι η Βλάχικη, γνωστή επίσης υπό το νεολογισμό «αρωμουνική». Η αρωμουνική είναι το σύνολο των μή συστηματοποιημένων Βλάχικων διαλέκτων που ομιλούνται στα νότια Βαλκάνια και είναι λατινογενούς προέλευσης. Στον ελλαδικό χώρο και παρά τις αντίξοες συνθήκες, ένα μέρος της λατινόφωνης αυτής πληθυσμιακής ομάδας συνεχίζει μέχρι σήμερα να μιλά παράλληλα με την ελληνική και τη μητρική Βλάχικη, το μεγαλύτερο ωστόσο μέρος των ατόμων Βλάχικης καταγωγής μιλάει πλέον μόνο ελληνικά. Στη γλώσσα τους οι Βλαχόφωνοι αυτοπροσδιορίζονται ως Αρμάνοι ή Ρεμένοι ενώ στα ελληνικά και τις περισσότερες γλώσσες του κόσμου ετεροπροσδιορίζονται ως "Βλάχοι".

 

Η βλάχικη γλώσσα

Τα βλάχικα , αρμάνικα και ρεμένικα, είναι μια νεολατινική αυτόνομη γλώσσα και μαζί με τα μογλενίτικα,τα ιστρορουμάνικα και τα δακορουμάνικα (ρουμάνικα) είναι απόγονος της λαϊκής λατινικής που μιλιόταν στα βαλκάνια.Ο αριθμός των ομιλητών υπολογίζεται από 120 μέχρι 300 χιλιάδες,ανάλογα την πηγή.Τα βλάχικα μιλιούνται στην Ελλάδα,την Αλβανία,τη Βόρεια Μακεδονία,τη Βουλγαρία,τη Σερβία,τη Ρουμανία και από απόδημους βλάχους του εξωτερικού.Η γλώσσα αυτή στην Ελλάδα βρίσκεται σε υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής της.

περιοχές που μιλιούνται τα αρμάνικα, ρεμένικα (πορτοκαλί) και τα μογλενίτικα (μωβ)

Βλάχικες διάλεκτοι και γεωγραφική εξάπλωση 

Εννιαία βλάχικη γλώσσα δεν υπάρχει.Τα βλάχικα χωρίζονται σε πολλές διακριτές διαλέκτους ανάλογα με τον τόπο που προέρχονται, όπως γραμουστιανά (στο Γράμμο) ,φαρσερότικα (αρβαντοβλάχικα), διάλεκτο του Κρουσέβου κτλ .

υτή.Στην Ελλάδα και τις άλλες βαλκανικές χώρες τα βλάχικα βρίσκονται σε σημαντική υποχώρηση και υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισής τους.

Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη.

Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης (1754-1825) υπήρξε γνωστός Βλάχος λόγιος από την Μοσχόπολη, μαθητής του Θεόδωρου Καβαλιώτη, καθηγητή και διευθυντή της Νέας Ακαδημίας Μοσχοπόλεως. Ο Δανιήλ υπήρξε ιδιαίτερα γνωστός ως λόγιος καθώς ήταν ο πρώτος που συνέγραψε τετράγλωσσο λεξικό (ελληνικό, βουλγαρικό, βλάχικο και αλβανικό) το 1794.

Επιρροές από άλλες γλώσσες
Όλες οι βαλκανικές νεολατινικές γλώσσες μοιράζονται μεταξύ τους κοινά χαρακτηριστικά, στη μορφολογία,το συντακτικό και έχουν μεγάλο κοινό λεξιλόγιο που κληρονόμησαν από τα λατινικά.

Μια βασική διαφορά τους βρίσκεται στο γλωσσικό υπόστρωμα,επίστρωμα και αντίστρωμα (adstratum) το οποίο έχει η κάθε γλώσσα.

Δηλαδή τα ρουμάνικα επηρεάστηκαν κυρίως από τα σλάβικα και γι'αυτό έχουν ένα μεγάλο αριθμό δάνειων σλαβικών λέξεων.Στη σύγχρονη εποχή τα γαλλικά αποτέλεσαν την κύρια πηγή δανεισμού λέξεων στα ρουμανικά.

Επίσης στα ρουμάνικα υπάρχει ένα λεξιλόγιο εκατό περίπου λέξεων από μια παλαιοβαλκανική γλώσσα που πιθανολογείται ότι είναι η δακική. Αυτές οι λέξεις υπάρχουν κοινές και αλβανικά.

Αντίθετα τα βλάχικα επηρεάστηκαν πάρα πολύ από τα ελληνικά με τα οποία ήταν σε στενή επαφή καθ'όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της.

Τα βλάχικα όχι μόνο δανείστηκαν ελληνικές λέξεις αλλά δημιούργησαν και νεολογισμούς με   αυτές τις λέξεις. Μία άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στην παντελή απουσία απαρεμφάτων στα βλάχικα (όπως και στα νέα ελληνικά),αντίθετα με τα ρουμάνικα,γεγονός που οπωσδήποτε τα τοποθετεί στο νότιο μέρος των βαλκανίων.

Το απαρέμφατο στα βλάχικα αποδίδεται με περιφραστικούς τύπους.Τα ελληνικά εκτός από το λεξιλόγιο επηρέασαν τα βλάχικα και στη φωνολογία δίνοντας τους φθόγγους δ,γ,θ οι οποίοι απαντώνται και στα αλβανικά αλλά όχι στα ρουμάνικα.


Χαρακτηριστικά σάτεμ σε μια γλώσσα κέντουμ.

Ενώ η βλαχική είναι μια γλώσσα κέντουμ όπως και η μητρική της τα λατινικά ,στο λεξιλόγιό της παρατηρούνται χαρακτηριστικά σάτεμ.

Για παράδειγμα η λέξη εκατό στα βλάχικα είναι suta ενώ στα λατινικά είναι centum.Αυτό ίσως να είναι υπόστρωμα  μιας παλαιοβαλκανικής γλώσσας στη βλαχική.Επίσης αυτό πιθανώς να οφείλεται σε σλαβικό επίστρωμα μετά την κάθοδο των Σλάβων.

Η αρχαία μακεδονική πιθανολογείται ότι ήταν κέντουμ όπως τα αρχαία ελληνικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ρουμάνικα τα οποία έχουν ένα υπόστρωμα λέξεων μάλλον από τη δακική  γλώσσα ,επίσης σάτεμ.

Από την άλλη αυτό ίσως και να οφείλεται στο σλαβικό επίστρωμα στις βαλκανικές γλώσσες μετά την εισβολλή των Σλάβων.Τα βλάχικα αριθμητικά από το 11-20 σχηματίζονται όπως στα σλάβικα.Το έντεκα είναι  unspre ή unsprezece που στην κυριολεξία θα πει ´ένα πάνω στο δέκα'.Αυτός ο τρόπος σχηματισμού του αριθμητικού θυμίζει καθαρά τον σλαβικό τρόπο.Π.χ. το έντεκα στα ρώσικα είναι одиннадцать (αντίνατσατ') ή один-над-цать (ένα-πάνω στο-δέκα).Κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται στις δυτικές ρωμανικές γλώσσες.


βλαχικό αλφάβητο
Για τη γραφή των βλαχικών χρησιμοποιούνται δύο αλφάβητα,είτε το ελληνικό είτε το λατινικό.Τα πρώτα γραπτά αρμάνικα (βλάχικα) κείμενα είναι γραμμένα στο ελληνικό αλφάβητο και χρονολογούνται στο 18ο αιώνα μ.Χ.

Γράφτηκαν στη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου.Αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται και το λατινικό.Στο Κρούσεβο έχει τυποποιηθεί και χρησιμοποιείται ένα βλάχικο αλφάβητο με βάση το λατινικό.

λατινικό βλαχικό αλφάβητο όπως τυποποιήθηκε στο Κρούσεβο

A, Ã, B, C, D, Dh, Dz, E, F, G, H, I, J, K, L, Lj, M, N, Nj, O, P, Q, R, S, Sh, T, Th,, Ts, U, V, W, X, Y, Z

Βλάχικο λεξιλόγιο 

νικά	βλάχικα/armãneascã	μεταγραφή
Εγώ	mine, io	Μίνε,ιο
εσύ	tine	τίνε
αυτός	nãs	νέσ(ου)
εμείς	noi	νόϊ
εσείς	voi	βόι
αυτοί	nãsh	νέσσ(ου)
αυτό	aistu	αϊστου
εκείνο	atselu'	ατσέλ(ου)
εδώ	atsia, aoa	ατσιά,αοα
εκεί	aclo	ακλό
ποιος	cari, cai	κάρ,κάι
τί	tsi	τσι
που	iu	ιού
πότε	cãndu	κέντου
πώς	cum	κουμ
δεν	nu	νου
όλο	tut	τουτ
πολύ	multsã	μούλτσε
μερικοί	nishti	νιστι
λίγο	putsãn	πουτσέν
άλλος	altu	άλτου
ένα	un	ούνου'
δύο	doi	ντόι
τρία	trei
τέσσερα	patru
πέντε	tsintsi
μεγάλος	mare
μακρύς	lungu
φαρδύς	largu
χοντρός	gros
βαρύς	greu
μικρός	njic
κοντός	shcurtu
στενός	strãmtu
λεπτός	subtsãre
γυναίκα	muljare
άνδρας	bãrbat, mascur
άνθρωπος	om
παιδί
η σύζυγος	ãnveastã
ο σύζυγος	bãrbat
μητέρα	mamã
πατέρας	tatã
ζώο
ψάρι	pescu
πουλί
σκυλί	cãne
ψείρα	piduclju
φίδι	sharpe
σκουλίκι	yermu
δέντρο	arbure
δάσος	pãdure
μπαστούνι	virdzeao
φρούτο
σπόρος	simintsã
φύλλο	frãndzã
ρίζα	zãrtsinã
φλοιός δέντρου
λουλούδι	floare
γρασίδι	iarbã
σκοινί	fune
δέρμα	chiale, coajã
κρέας	carne
αίμα	sãndze
κόκκαλο	os
χοντρός
αυγό	ou
κέρατο	cornu
ουρά	coadã
φτερό	peanã
μαλλιά	per
κεφάλι	cap
αυτί	ureaclje
μάτι	oclju
μύτη	nare
στόμα	gurã
δόντι	dinte
γλώσσα	limbã
νύχι	unglje
πατούσα	cicior
πόδι	cicior
γόνατο	dzenuclju
χέρι	mãnã
φτερό	arpã
κοιλιά	buric, foale
εντόστια	matsã
λαιμός
πλάτη
στήθος	cheptu
καρδιά	inimã
συκώτι	hicat
πίνω	beau
τρώω	mãc
δαγκώνω
ρουφάω	sug
φτύνω	ascuchiu
κάνω εμετό
φυσάω	suflu
αναπνέω
γελάω	arãdu
βλέπω	ved
ακούω	avdu
ξέρω	shciu
σκέφτομαι	minduiescu
μυρίζω	anjurdzescu
φοβάμαι
κοιμάμαι	dormu
ζω
πεθαίνω	mor
σκοτώνω	nec, vatãm
πολεμώ	mi-batu
κυνηγώ
χτυπώ	agudescu
κόβω	talju
μοιράζομαι
μαιχαιρώνω
γρατσουνώ	scarchinu
σκάβω	sapu
κολυμπώ
πετώ	azboairã
περπατώ	imnu
έρχομαι	yin
ξαπλώνω	mi-culcu (action), stau cãlcatã (state)
κάθομαι	shed
στέκομαι	stau
στρίβω	me anvãrtescu
πέφτω	cad
δίνω	dau
κρατώ	tsãn
στίβω	stringu
τρίβω	frec
πλένω	spel
σκουπίζω	ashcergu
τραβώ	trag
σπρώχνω
ρίχνω	aruc
δένω	leg
ράβω	cos
μετρώ	numir
λέω	spun
τραγουδώ	cãntu
παίζω	(mi) gioc
επιπλέω
ρέω	cur
παγώνω	ãngljets
πρήζομαι	mi umflu
ήλιος	soare
φεγγάρι	lunã
αστέρι	steao
νερό	apã
βροχή	ploae
ποτάμι	arãu
λίμνη	lac
θάλασσα	amare
αλάτι	sare
πέτρα	chiatrã
άμμος
σκόνη
γή	pimintu
σύννεφο	nor
ομίχλη
ουρανός	tser
άνεμος	vimtu
χιόνι
πάγος	gljets
καπνός	fum
φωτιά	foc
στάχτη	cinushe
καίω	ardu
δρόμος	cale
βουνό	munte
κόκκινος	arosh
πράσινος	vearde
κίτρινος	galbin
άσπρος	albu
μαύρος	negru
νύχτα	noapte
μέρα	dzuã
χρόνος	an
ζεστός	caldu
κρύος	aratse, frigã
γεμάτος	ãplinu
νέος	não
παλιός	veclju
καλός	bun
κακός	arãu
σάπιος
βρώμικος	murdar
ίσιος	ãdreptu
στρογγυλός	gurguljat
κοφτερός	tãljat
αμβλύς
απαλός
υγρός	ud
στεγνός
σωστός
κοντινός	prochiatã, aproape
μακρυνός	diparte
δεξιά	nãndreptu
αριστερά	stãngu
στο	la
σε	ãn, tru
με	cu
και	shi
αν	disi
διότι	cã
όνομα	nume